Muzeum Żup Krakowskich ma dwie wystawy: jedną w Zamku Żupnym, a drugą, główną, w podziemnych komorach na III poziomie kopalni, około 135 metrów pod ziemią. Ekspozycje obejmują zespoły komór, takie jak Russeger, Maria Teresa czy Modena, oraz pojedyncze komory, m.in. Kraj i Saurau. Łączna długość tras wynosi około 1,5 km. Komory były eksploatowane w XIX i XX wieku w miejscach, gdzie znajdowała się sól spożywcza.
Główna wystawa, zorganizowana przez Alfonsa Długosza w latach 1952–1966, jest regularnie aktualizowana. Jej celem jest ukazanie historii i technologii związanych z żupami solnymi w Wieliczce, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów archeologicznych, geologicznych i górniczych. Ekspozycja obejmuje różne urządzenia i narzędzia związane z wydobyciem soli, transportem oraz zabezpieczeniem wyrobisk.
Wystawa przybliża również dzieje Wieliczki, historię górnictwa solnego, a także rzemiosło artystyczne, ukazując bogatą tradycję regionu w kontekście rozwoju technologii i kultury. Wszystko to odbywa się w wyjątkowej atmosferze podziemnych wyrobisk, co podkreśla unikalny charakter ekspozycji.
Formowanie i struktura złoża
Złoża soli w Wieliczce powstały w środkowej części epoki miocenu, kiedy teren ten znajdował się pod wodami morza. Osady soli formowały się na skutek odparowania słonej wody w ciepłym klimacie. Osadzanie soli nastąpiło w związku z procesami geologicznymi i aktywnością wulkaniczną, co potwierdzają występujące w okolicy tufity – pyły wulkaniczne. Złoże soli przesunęło się na północ w wyniku ruchów górotwórczych Karpat, tworząc unikalną strukturę geologiczną. Górna część złoża składa się z chaotycznie rozmieszczonych brył soli, które mogą osiągać objętość kilku tysięcy metrów sześciennych. Niższe warstwy złoża są bardziej uporządkowane, tworząc złożoną strukturę geologiczną. Wystawa przedstawia schematyczny przekrój ilustrujący formowanie się złoża oraz jego obecny kształt.
W komorze Russeger VI można zobaczyć bogactwo minerałów i formacji solnych. Eksponowane są tutaj kryształy soli, które powstały w wyniku procesów krystalizacji. Głównym składnikiem jest halit, który tworzy różnorodne formy – od małych, niemal niewidocznych kryształków, po większe monokryształy osiągające długość kilku centymetrów. Drewniane elementy, pozostawione w kopalni przez dawnych górników, pokryte są połyskującą warstwą soli, co tworzy efektowne kompozycje, takie jak solne stalaktyty, stalagmity czy kolumny. Szczególną uwagę przyciągają unikalne „choinki solne” i różnobarwne formacje halitu, które występują w odcieniach czerwonych, niebieskich i żółtych. Największe wrażenie robią jednak przezroczyste kryształy, które stanowią świadectwo niezwykłego procesu powstawania soli.
Początki Żup Krakowskich
Początki wydobycia soli w Wieliczce i Bochni wiążą się, zgodnie z legendą, z osobą św. Kingi. Nic więc dziwnego, że prezentacja tego jednego z największych przedsiębiorstw średniowiecznej Europy rozpoczyna się od obrazu św. Kingi, namalowanego w 1892 roku przez Jana Matejkę.
O historycznych realiach tamtych czasów świadczą najstarsze dokumenty, takie jak potwierdzenie prawa benedyktynów tynieckich do bezpłatnego pozyskiwania soli w Małopolsce (ok. 1125 r.) czy przywilej dla cystersów z Wąchocka z 1249 r., pozwalający na poszukiwanie w ziemi krakowskiej i sandomierskiej różnych surowców, w tym soli. Najważniejszym świadectwem jest jednak wpis z Rocznika Kapituły Krakowskiej z 1251 roku, mówiący o odkryciu soli kamiennej w Bochni – wydarzeniu, które zmieniło gospodarkę solną w regionie.
Książę Bolesław Wstydliwy, mąż św. Kingi, prowadził politykę zmierzającą do przejęcia kontroli nad produkcją soli w Wieliczce i Bochni. Dzięki temu powstało przedsiębiorstwo znane później jako Żupy Krakowskie. Było ono zarządzane i przynoszące dochody kolejno polskim królom, których wizerunki, takie jak Kazimierza Wielkiego, Zygmunta Starego, Władysława IV czy Augusta II, można zobaczyć na wystawie. Towarzyszą im kluczowe dokumenty, w tym „Statut” Kazimierza Wielkiego z 1368 roku i wyjątkowy inwentarz żup solnych, unikatowy w skali Europy.
